Đậu mùa khỉ là gì?
Đậu mùa khỉ (Monkey pox) là bệnh truyền nhiễm nguy hiểm do virus đậu mùa khỉ – họ hàng của virus đậu mùa – vốn đã bị xóa sổ vào những năm 1980. Đây là bệnh hiếm gặp ở người, nhưng đã và đang bùng phát ở gần 80 quốc gia trên thế giới với diễn biến vô cùng phức tạp (1).
Lần đầu tiên được xác định ở khỉ, bệnh đậu mùa khỉ thường phổ biến hơn ở các khu vực rừng mưa nhiệt đới ở Trung và Tây Phi và không thường thấy ở châu Âu. Vào năm 1970, trường hợp bệnh đậu mùa khỉ được ghi nhận đầu tiên ở người tại Cộng hòa Dân chủ Congo (DRC). Kể từ đó, các ca bệnh đã được báo cáo ở 11 quốc gia châu Phi: Benin, Cameroon, Cộng hòa Trung Phi, Cộng hòa Dân chủ Congo, Gabon, Bờ Biển Ngà, Liberia, Nigeria, Cộng hòa Congo, Sierra Leone và Nam Sudan.
Năm 2003, Trung tâm Kiểm soát và Phòng ngừa Dịch bệnh Mỹ (CDC Hoa Kỳ) thông báo đợt bùng phát đậu mùa khỉ đầu tiên được báo cáo bên ngoài châu Phi. Đợt bùng phát này liên quan đến việc nhập khẩu động vật có vú bị nhiễm bệnh vào Mỹ.
Năm 2018, 2019, những du khách từ Vương Quốc Anh (2 ca), Israel (1 ca), Singapore (1 ca) có lịch sử du lịch về từ Nigeria, được chẩn đoán mắc đậu mùa khỉ.
Các nhà khoa học đánh giá loạt ca đậu mùa khỉ trỗi dậy gần đây là đợt bùng phát bệnh lớn nhất ở châu Âu từ trước đến nay, đặc biệt bất thường vì bệnh xảy ra ở những quốc gia vốn không xem đây là bệnh đặc hữu. Ông Jimmy Whitworth – Giáo sư y tế công cộng tại Trường Y học Nhiệt đới London cho biết: “Các nước đang mở cửa trở lại và người dân bắt đầu đi du lịch, đây là cơ hội để các bệnh truyền nhiễm lây lan. Bệnh đậu mùa khỉ gia tăng trong những năm gần đây tại Tây và Trung Phi, có những trường hợp ủ bệnh ở Tây Phi đang đi du lịch và có thể tạo cơ hội để bệnh xuất hiện ở châu Âu”.
Nhiều người lo ngại rằng trong bối cảnh thế giới vẫn chưa hoàn toàn phục hồi sau sự lây lan mạnh mẽ của Covid-19, virus đậu mùa khỉ có thể tạo nên một đại dịch mới tiếp theo.
Nguyên nhân gây bệnh đậu mùa khỉ
Dữ liệu từ điều tra dịch tễ cho thấy, nguyên nhân gây bệnh đậu mùa khỉ do virus đậu mùa khỉ thuộc giống Orthopoxvirus trong họ Poxviridae. Virus này có hai chủng chính là Congo và Tây Phi. Trong đó chủng Congo thường gây bệnh nặng hơn, với tỷ lệ tử vong khoảng 10%, và chủng Tây Phi là khoảng 1%.
Virus đậu mùa khỉ được phát hiện lần đầu tiên vào năm 1958 khi hai đợt bùng phát bệnh giống như thủy đậu xảy ra ở những con khỉ trong phòng thí nghiệm được giữ để nghiên cứu. Do đó, tên bệnh được gọi là bệnh đậu mùa khỉ. (2)
Các loại virus khác cùng họ thường gây ra các bệnh như đậu mùa, còn được gọi là bệnh đậu bò. Tuy nhiên, virus đậu mùa khỉ đã được tìm thấy ở một số loài động vật, bao gồm một số loài khỉ và động vật gặm nhấm khác. Virus cũng có thể lây sang người, nhưng con người không phải là ổ chứa tự nhiên của virus.
Virus đậu mùa khỉ thuộc giống Orthopoxvirus trong họ Poxviridae. (Nguồn ảnh: BBC)
Bệnh đậu mùa khỉ ủ bệnh bao lâu?
Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) cho biết, sau khi xâm nhập vào cơ thể con người, thời gian ủ bệnh của đậu mùa khỉ có thể từ 6-13 ngày hoặc ở phạm vi dài hơn, cụ thể là 5-21 ngày. Sau đó, các triệu chứng đầu tiên sẽ xuất hiện, bao gồm nhiều dấu hiệu giống bệnh đậu mùa như: sốt, nhức đầu, đau cơ, đau lưng, ớn lạnh, kiệt sức và các tổn thương lan rộng trên da, nổi mủ và vỡ ra.
Mặt khác, miễn là không có triệu chứng, một người bệnh vẫn có thể truyền virus đậu khỉ cho người lành khác.
Triệu chứng bệnh đậu mùa khỉ
Quá trình nhiễm bệnh đậu mùa khỉ được chia làm 2 giai đoạn với các dấu hiệu đặc trưng. Giai đoạn đầu tiên là virus xâm nhập, kéo dài từ 0-5 ngày, triệu chứng đặc trưng là sốt, nhức đầu dữ dội, nổi hạch (sưng hạch bạch huyết), đau lưng đau cơ và suy nhược cơ thể (thiếu năng lượng). Nổi hạch là điểm khác biệt của đậu mùa khỉ so với những bệnh khác, có biểu hiện ban đầu tương tự như thủy đậu, sởi, đậu mùa thông thường.
Giai đoạn thứ hai là phát ban trên da, thường biểu hiện trong 1-3 ngày kể từ khi bệnh nhân bị sốt. Phát ban có xu hướng tập trung nhiều ở mặt và tứ chi hơn là thân. Phát ban tiến triển tuần tự, từ việc rát da (chưa nổi mẩn) đến sẩn ngứa (các nốt mẩn nhô cao), sau đó là mụn nước (tổn thương chứa dịch bên trong) và mụn mủ (tổn thương chứa dịch vàng).
Các chuyên gia y tế hàng đầu cho biết, một số triệu chứng đặc hiệu giúp phân biệt bệnh đậu mùa thông thường và bệnh đậu mùa khỉ: Đậu mùa khỉ khiến các hạch bạch huyết sưng lên. Khi người bệnh bị sốt, đặc trưng của virus đậu mùa khỉ là phát ban khó chịu, khởi phát sau 1-3 ngày. Các vết phát ban thường bắt đầu ở mặt, sau đó lan sang những bộ phận khác của cơ thể.
Các tổn thương trên cơ thể người bệnh sẽ trải qua quá trình từ rát (tổn thương phẳng) đến sẩn (tổn thương nổi), mụn nước (tổn thương chứa đầy dịch) sau đó là mụn mủ. Cuối cùng, các vết thương đóng vảy trước khi rụng hết và khỏi bệnh, để lại sẹo. Các triệu chứng có thể tồn tại hơn 4 tuần mới hồi phục, nhưng thường biến mất sau 2 tuần. Da của người mắc bệnh sẽ hình thành sẹo do tổn thương.
Triệu chứng đậu mùa khỉ giống với bệnh đậu mùa như: các vết mụn nước và mụn mủ đóng vảy trên da.
Đậu mùa khỉ lây qua đường nào?
Chủng đậu mùa khỉ lần đầu được tìm thấy ở khỉ vào năm 1958. Hiện nay, động vật gặm nhấm là nguồn lây chính. Tại châu Phi, virus đậu mùa khỉ được tìm thấy ở nhiều loại động vật khác như sóc, chuột,… Người lành có thể nhiễm virus đậu mùa khỉ thông qua 3 con đường chính:
Virus đậu mùa khỉ xâm nhập vào cơ thể qua các tổn thương (vết cắn hoặc vết xước) của động vật mang virus.
Ăn thịt chưa nấu chín kỹ và sử dụng các sản phẩm từ động vật bị nhiễm bệnh.
Tiếp xúc trực tiếp với người bệnh hoặc chạm vào giường, quần áo bị ô nhiễm. Ở người, virus lây truyền trong quá trình tiếp xúc gần người mắc bệnh, thông qua dịch thể, các tổn thương ở da hoặc niêm mạc (mắt, mũi, miệng). Virus lây truyền chủ yếu qua giọt bắn đường hô hấp, song, virus không thể văng xa, vì vậy cần phải tiếp xúc gần mới có thể lây nhiễm.
Đợt bùng phát bệnh đậu mùa khỉ ở Anh đang khiến giới chuyên gia kinh ngạc, bởi các ca nhiễm không có bất cứ liên hệ nào với nhau. Chỉ trường hợp đầu tiên, phát hiện ngày 6/5/2022 từng di chuyển đến khu vực virus còn lưu hành là Nigeria. Một số nhà khoa học cảnh báo các ca nhiễm có thể chỉ là “phần nổi của tảng băng”, bởi một số người bệnh chưa được báo cáo.
Chẩn đoán bệnh đậu mùa khỉ
Để chẩn đoán chính xác bệnh đậu mùa khỉ, trước hết cần chẩn đoán phân biệt lâm sàng với các bệnh phát ban khác, chẳng hạn như bệnh thủy đậu, sởi, nhiễm trùng da do vi khuẩn, bệnh ghẻ, bệnh giang mai và dị ứng do thuốc. Nổi hạch trong giai đoạn tiền căn bệnh có thể là đặc điểm lâm sàng để phân biệt đậu mùa khỉ với thủy đậu hoặc đậu mùa.
Đặc biệt, nếu có các yếu tố nguy cơ dưới đây, bạn cần được chẩn đoán để sớm phát hiện và điều trị bệnh:
Tiếp xúc gần (sống, làm việc) với những người bị bệnh đậu mùa khỉ;
Đã đi du lịch đến một quốc gia lưu hành bệnh đậu mùa khỉ;
Đã tương tác với động vật nhập khẩu;
Bị cắn hoặc cào từ động vật bị nhiễm bệnh;
Ăn thịt nấu chín một phần hoặc các sản phẩm khác của động vật bị nhiễm bệnh;
Thăm hoặc sống gần khu rừng mưa nhiệt đới;
Các bác sĩ sẽ tiến hành chẩn đoán bệnh đậu mùa khỉ bằng các phương pháp sau:
1. Tiền sử bệnh: Vấn đề này bao gồm lịch sử du lịch, tiếp xúc, ăn uống của người bệnh để giúp bác sĩ xác định nguy cơ.
2. Xét nghiệm: Thông thường bác sĩ sẽ yêu cầu thực hiện các xét nghiệm trong phòng thí nghiệm để xác định sự hiện diện của virus đậu mùa khỉ.
Một trong những xét nghiệm phổ biến là xét nghiệm tăm bông hoặc xét nghiệm phản ứng chuỗi polymerase (PCR), nhằm phân tích các mẫu lấy từ các tổn thương da hoặc các vùng da bị ảnh hưởng bởi bệnh đậu mùa khỉ.
3. Sinh thiết: Xét nghiệm được thực hiện bằng việc lấy bệnh phẩm một phần của mô da, sau đó sẽ được kiểm tra dưới kính hiển vi để xác định sự hiện diện của virus, từ đó giúp chẩn đoán bệnh chính xác hơn.
Trong đợt bùng phát đậu mùa khỉ ở châu Âu gần đây, chưa có ca bệnh tử vong nào được ghi nhận.
Các biến chứng tiềm ẩn khi mắc bệnh đậu mùa khỉ
Bệnh đậu mùa khỉ là bệnh không phổ biến, nhưng các triệu chứng của bệnh có thể gây khó chịu và lâu lành hơn các bệnh khác. Mặt khác, nếu không phát hiện sớm và can thiệp điều trị đúng cách, bệnh có thể để lại nhiều tổn thương, biến chứng nguy hiểm như:
Viêm phế quản phổi;
Nhiễm trùng huyết;
Viêm mô não, viêm não
Nhiễm trùng giác mạc, lớp ngoài trong của mắt
Nhiễm trùng thứ cấp
Nhiễm trùng giác mạc có thể dẫn đến mất thị lực.
Trong những trường hợp nghiêm trọng, các tổn thương có thể hình thành cùng nhau và khiến da bị bong ra từng mảng lớn, gây mất thẩm mỹ.
Đặc biệt, Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) cảnh báo, phụ nữ mang thai mắc bệnh đậu mùa khỉ có thể gặp các biến chứng nghiêm trọng, đặc biệt là bệnh đậu mùa khỉ bẩm sinh hoặc thai chết lưu. Các ca bệnh nhẹ có thể không được phát hiện và lây truyền từ người sang người.
Trẻ nhỏ và trẻ sơ sinh, thanh thiếu niên và người lớn dễ bị nhiễm đậu mùa khỉ hơn. Không giống như nhiều bệnh khác, trẻ em mắc bệnh đậu mùa khỉ có các triệu chứng nghiêm trọng và tỷ lệ tử vong cao hơn người lớn. Tuy nhiên, trong những đợt bùng phát gần đây, tỷ lệ tử vong khi mắc bệnh đã giảm đi. Năm 2003, Mỹ đã ghi nhận 71 người nhiễm virus đậu mùa khỉ, nhưng không ai trong số đó tử vong. Tại Nigeria, giới chức đã phát hiện ít nhất 183 ca mắc bệnh ở một số bang từ năm 2017 đến cuối năm 2019, nhưng chỉ có 9 trường hợp tử vong.
Bệnh đậu mùa khỉ có gây tử vong không?
Đậu mùa khỉ thường gây phát ban, mẩn đỏ và ngứa ngáy khắp người. Hầu hết các triệu chứng có thể điều trị khỏi. Trong hai chủng đậu mùa khỉ thì chủng Congo, biểu hiện nặng hơn, tỷ lệ tử vong là 10%, còn chủng ở Tây Phi, ít nghiêm trọng, thường chỉ gây tử vong cho 1% người bệnh. Hiện các bệnh nhân ở Anh mắc chủng đậu mùa Tây Phi.
Theo CDC Hoa Kỳ, cứ 10 trường hợp thì có 1 người của bệnh đậu mùa khỉ nặng sẽ dẫn đến tử vong. Các yếu tố nguy cơ đối với các trường hợp nặng bao gồm:
Trẻ em nhỏ tuổi;
Tiếp xúc lâu dài với virus đậu mùa khỉ;
Có sức khỏe kém, hệ miễn dịch suy yếu;
Diễn tiến các biến chứng nguy hiểm;
“Từ trước đến nay, các đợt bùng phát đậu mùa khỉ khá hiếm, chỉ xảy ra khoảng 8 lần trong quá khứ”, Ông Jimmy Whitworth – Giáo sư y tế công cộng quốc tế tại Trường Vệ sinh và Y học Nhiệt đới London, cho biết.
Các chuyên gia phỏng đoán việc các nước nới lỏng hạn chế đi lại hậu Covid-19 là nguyên nhân khiến bệnh đậu mùa khỉ trỗi dậy. Họ lo ngại bởi đậu mùa khỉ cùng họ với đậu mùa – căn bệnh nguy hiểm từng là nỗi ám ảnh với toàn thế giới.
Bệnh đậu mùa khỉ có thể lây truyền từ người sang người khi tiếp xúc gần gũi về thể chất, những người có nguy cơ cao cần tự bảo vệ mình.
Phòng ngừa bệnh đậu mùa khỉ
Nhân loại đã xóa sổ bệnh đậu mùa vào năm 1980 bằng chương trình tiêm chủng hiệu quả. Riêng bệnh đậu mùa khỉ, theo WHO, hiện chưa có vắc xin đặc trị cho bệnh. Tuy nhiên, dữ liệu nghiên cứu cho thấy vắc xin phòng bệnh đậu mùa có hiệu quả tới 85% trong tiêu diệt virus bệnh đậu mùa khỉ. Thế nhưng vì đậu mùa đã bị diệt trừ hơn 40 năm trước, nên những người trẻ hơn không còn được hưởng lợi từ sự bảo vệ của các chương trình tiêm vắc xin phòng đậu mùa trước đây.
Theo Anne Rimoin – Giáo sư dịch tễ học tại Đại học California tại Los Angeles, miễn dịch ở người giảm dần qua thời gian. Đây có thể là nguyên nhân khiến đậu mùa khỉ một lần nữa bùng phát.
Phòng ngừa bao giờ cũng tốt hơn chữa bệnh. Tiêm vắc xin đậu mùa được xem là cách hiệu quả, đơn giản nhất ngăn ngừa bệnh đậu mùa khỉ. Hiện một số nước châu Âu đang tái khởi động tiêm vắc xin đậu mùa cho một số nhân viên y tế và những người có nguy cơ cao phơi nhiễm.
Dữ liệu cho thấy vắc xin diệt trừ bệnh đậu mùa có hiệu quả chống lại bệnh đậu mùa khỉ lên đến 85%
Ngoài vắc xin và chủng ngừa, trẻ em và người lớn có thể thực hiện chủ động các biện pháp đơn giản để tránh được nguy cơ lây nhiễm căn bệnh nguy hiểm này:
Xây dựng thói quen sống sạch sẽ và lành mạnh như: rửa tay bằng xà phòng thường xuyên, đặc biệt sau khi tiếp xúc với động vật, ăn chín uống sôi,…
Tránh tiếp xúc trực tiếp với các loài gặm nhấm, động vật linh trưởng hoặc các động vật hoang dã (bao gồm cả tiếp xúc với động vật chết trong khu vực bị nhiễm bệnh).
Tránh tiếp xúc với bất kỳ đồ vật nào, chẳng hạn như giường, nơi có con vật bị bệnh.
Tránh tiếp xúc với người bệnh bị nhiễm càng nhiều càng tốt.
Đối với nhân viên y tế, đeo khẩu trang và găng tay khi tiếp xúc với người bệnh.
Điều trị bệnh đậu mùa khỉ
Cho đến hiện nay vẫn chưa có cách điều trị đặc hiệu cho bệnh đậu mùa khỉ. Người mắc thường tự khỏi. Tuy nhiên, người bệnh có thể được điều trị bằng cách kiểm soát các triệu chứng bằng việc chăm sóc hỗ trợ và điều trị bằng thuốc kháng virus, cụ thể là cidofovir hoặc tecovirimat có thể giúp ích trong quá trình hồi phục.
Khi bị nhiễm bệnh, người bệnh nên tự cách ly bằng cách ở nhà và hạn chế giao tiếp xã hội với những người lành. Dành nhiều thời gian nghỉ ngơi và tăng cường bổ sung dinh dưỡng bằng cách tuân theo một chế độ ăn uống lành mạnh nghiêm ngặt.
Để kiểm soát những ảnh hưởng tiêu cực đến sức khỏe của căn bệnh này, phòng ngừa bằng vắc xin đậu mùa và vắc xin immunoglobulin là giải pháp chính để điều trị bệnh đậu mùa khỉ.
Đậu mùa khỉ là bệnh hiếm gặp, không gây ám ảnh đến toàn thế giới như bệnh đậu mùa trong quá khứ. Dẫu vậy, giới chức y tế các nước đang đặt trong trạng thái báo động, chuẩn bị các phương án tốt nhất để có thể sẵn sàng ứng phó với nguy cơ dịch bệnh bùng mạnh.